Y-DNA – plan 21 działań

Jeśli zdecydowałeś/-aś się na test Y-DNA¹ lub zastanawiasz się, czy go wykonać i szukasz informacji, jakie podjąć kroki, jesteś w dobrym miejscu. Przygotowania do analiz możesz rozpocząć zanim przyjdą wyniki. Poniżej znajdziesz wypunktowane, warte uwagi działania, by z wyniku Y-DNA „wyciągnąć” jak najwięcej informacji. Większość wskazówek dotyczy wyników w Family Tree DNA, jednak osoby, które zdecydowały się na test WGS i wgranie wyniku do YFull, również znajdą coś dla siebie!

Jeśli chcesz poznać swoją ogólną haplogrupę mając wynik testu autosomalnego, sprawdź jak to zrobić w tym artykule: Jak sprawdzić haplogrupę Y-DNA z wyniku testu autosomalnego?

1. Przygotuj się do analiz zanim otrzymasz wyniki

• Dodaj do swojego konta drzewo genealogiczne, może być uproszczone, np. jedynie bezpośredni przodkowie, bez linii bocznych. Ułatwi to Tobie i krewnym odnalezienie wspólnych przodków, nazwisk, regionów, na których warto się skupić. 
• Upewnij się, że Twój wynik Y-DNA jest na tym samym koncie, co wynik DNA autosomalnego. Możesz mieć z kimś dopasowanie na obu testach. 
• Dodaj najstarszych znanych przodków w linii ojcowskiej i matczynej oraz lokalizację, gdzie żyli. 
• Zrozum różnice między STR-ami a SNP²
  • STR – Krótkie Powtórzenia Tandemowe (ang. Short Tandem Repeat) – wzory zapisane w DNA, które informują nas, ile powtórzeń sekwencji nukleotydów występuje u danej osoby. Np. AGATAGATAGAT to 3 powtórzenia sekwencji AGAT. Przykładowo, marker DYS393 może mieć od 7 do 18 powtórzeń sekwencji AGAT (grafika 1). STRy szybko mutują (niektóre szybciej od innych). Ich zmiana (mutacja) oznacza zwiększenie lub zmniejszenie liczby powtórzeń. Testy STR są starszą technologią, która była dostępna komercyjnie od 2000 roku. STRy można sprawdzać na chromosomie Y, ale też na chromosomach autosomalnych (1-22), technologia ta jest wykorzystywana m.in. w sądownictwie, by potwierdzić lub wykluczyć bliskie pokrewieństwo, np. ojcostwo.
  • SNP – Polimorfizmy Pojedynczego Nukleotydu (ang. Single Nucleotide Polymorphism, w Polsce potocznie “snipy”). Są to zmiany pojedynczej pozycji DNA (np. z G do C, z A do T). Poniższa grafika z przykładowymi wynikami SNP, przedstawia trzy pozycje, z których dwie mają mutacje w stosunku do genomu referencyjnego (A12263, A15613). Zbiór mutacji SNP charakteryzuje poszczególne haplogrupy Y-DNA. „Snipy” są analizowane we wszystkich rodzajach DNA (autosomalnym, X-DNA, Y-DNA, mtDNA). To właśnie SNP sprawdza się w medycznych testach DNA.
• Podsumowując, STR to informacje o ilości powtórzeń danej sekwencji. W testach Y-DNA sprawdzamy od 12 do 111 STR-ów. SNP daje informacje o dokładnym nukleotydzie (A, C, G, T) na danej pozycji konkretnego chromosomu. Test BIG-Y sprawdza wszystkie pozycje SNP na chromosomie Y, których jest ponad 4 000³.
• W kontekście Y-DNA, testy STR są tańsze, jednak dają nam bardziej ogólne informacje. Badanie SNP dokładniej określi wspólnego przodka w linii męskiej, nawet z odległym krewnym.

2. Sprawdź, czy masz dopasowania z osobami o tym samym nazwisku

• Wejdź w zakładkę „Results & Tools / Y DNA / Matches”. Porównaj na najwyższym poziomie, na którym obie osoby się przetestowały (np. 111 STR).
• Skup się na dopasowaniach o najmniejszym dystansie genetycznym. Im mniejszy dystans genetyczny (Genetic Distance, druga kolumna w poniższej tabeli), tym bliższe pokrewieństwo.

3. Użyj narzędzia „STR Time Predictor”, które szacuje, kiedy żył wspólny przodek

• Narzędzie to bierze pod uwagę dystans genetyczny między dwoma osobami
• Kliknij w ikonkę kalendarza przy swoim krewnym, po prawej stronie ekranu:

• Powyższy przykład pokazuje, że na 111 STR-ach, w przypadku dystansu genetycznego wynoszącego 4, narzędzie Time Predictor wskazuje, że wspólny męski przodek tych dwóch mężczyzn na 95% urodził się między 1500 a 1850 rokiem n.e. Najbardziej prawdopodobne, że urodził się około 1700 roku n.e. Ta informacja oparta jest na wynikach genetycznych.

4. Sprawdź miejsca pochodzenia swoich krewnych

• Wejdź w zakładkę „Results & Tools / Y-DNA / Matches Maps”
• Szukaj dopasowań najbliższych geograficznie – kliknij w pinezki, by zobaczyć więcej informacji o danej osobie
• Pamiętaj, że pinezki są w miejscach, które dane osoba zaznaczyła jako miejsce życia najwcześniej znanego przodka w linii męskiej. W zależności od znajomości pochodzenia, te informacje mogą pochodzić z bardzo różnych okresów czasu (np. jedna osoba będzie znała przodka z XVII wieku, a inna swojego dziadka, czy ojca).

5. Podążaj za genealogią

• Szukaj informacji o linii męskiej w różnych źródłach
  • Przeglądaj drzewa genealogiczne matchy
  • Sprawdzaj, w jakich regionach mieszkali, w jakich okresach czasu
  • Skontaktuj się z matchami poprzez e-maila. Udziel im jak najwięcej informacji o sobie, swoim pochodzeniu, tym, co widzisz w wynikach (np. z narzędzia Time Predictor). Na początku zadaj jak najmniej pytań 🙂 Jest duże prawdopodobieństwo, że masz większą wiedzę z genealogii genetycznej niż osoba, do której piszesz! Zapytaj, czy możesz pomóc tej osobie znaleźć informacje. Często jest to kwestia przejrzenia wyszukiwarki indeksów, której krewny nie zna, ponieważ np. mieszka za granicą.
• Zapisz sobie hipotezy, jak i kiedy poszczególne osoby mogą być z Tobą spokrewnione
• Postaraj się potwierdzić pokrewieństwo źródłami metrykalnymi.
• Nie opieraj się na informacjach z drzew genealogicznych innych osób.
• Poszukaj dowodów na to, że rodziny o danym nazwisku mieszkały w konkretnym regionie.
• Zastanów się, w jakich źródłach historycznych możesz znaleźć dowody na to, że rodziny o danym nazwisku mieszkały w konkretnym regionie. Spisy poborowych? Akta miast i gmin? Inne?

6. Przyjrzyj się innym nazwiskom, które również łączą się z wynikami Twoimi i Twoich krewnych

• Jeśli znajdujesz inne nazwisko niż swoje, przyjrzy się ramom czasowym, jak dawno temu to nazwisko / nazwiska łączą się ze sobą
  • Połączenie może być wiele pokoleń wstecz (np. w XVII / XVIII wieku)
  • Nazwiska zmieniają się z wielu powodów
  • Być może nikt blisko z Tobą spokrewniony jeszcze nie zrobił testu Y-DNA
  • Rozważ, czy Ty lub inny krewni mogą mieć w rodzinie NPE (non-paternal event – nie biologiczne wydarzenie – sytuacja w której dziecko nie nosi nazwiska biologicznego ojca i zachodzi przerwanie linii)⁴
• Jeśli znajdujesz wiele różnych nazwisk:
  • Rozważ, czy możliwa jest konwergencja ewolucyjna, czyli zjawisko, w którym dwie różne haplotypy, w skutek mutacji, z czasem stały się identyczne lub prawie identyczne, co w rezultacie dało przypadkowe dopasowanie
  • Upgrade (aktualizacja wyniku do wyższego poziomu) powinna to sprostować, ponieważ porównasz więcej pozycji.

7. Dowiedz się jak najwięcej o swojej haplogrupie

• Haplogrupa to „Populacja genetyczna osób, które mają wspólnego przodka w linii ojcowskiej lub matczynej”
• W zależności od tego, czy masz wyniki STR, czy SNP, spójrz na drzewa swojej haplogrupy w zakładkach:
  • Dla wyników STR: Results & Tools / Y-DNA / Haplotree & SNP
  • Dla wyników BIG-Y: Results & Tools / BIG Y / Block Tree
• Poszukaj informacji na stronach internetowych, forach, grupach tematycznych, artykułach naukowych
• Twoja haplogrupa zostanie znacznie uszczegółowiona jeśli zdecydujesz się na upgrade do BIG’a
  • Testy do poziomu 111 STRów wskazują haplogrupę liczącą tysiące lat
  • Haplogrupy wskazane w wyniku BIG-Y często sięgają czasów źródeł metrykalnych. A nawet jeśli nie, to jest to kwestią czasu, by w wynikach pojawiły się wyniki bliżej spokrewnionych osób.
• Świetnym narzędziem jest FTDNA Discover (kolejny punkt)

Jeśli chcesz zapisać się do newslettera i być na bieżąco z aktualnościami, kliknij TUTAJ

8. Użyj narzędzia FTDNA Discover

Discover jest świetnym źródłem informacji o haplogrupach. Znajdziesz tu zgromadzone w jednym miejscu informacje historyczne, o częstotliwości występowania haplogrupy w różnych krajach, połączeniach genetycznych ze znanymi osobami, migracji Twoich męskich przodków i wiele innych!

Narzędzie to znajdziesz pod dwiema ścieżkami:

• Results & Tools / Y-DNA / Discover Haplogroup Reports
• Results & Tools / BIG-Y / Discover Haplogroup Reports

9. Zapisz się do projektów

• Zapisz się do projektów nazwiskowych i haplogrup na Family Tree DNA. Wejdź w zakładkę „Results & Tools / Y-DNA / Discover Haplogroup Reports”. Następnie po lewej stronie wybierz opcję „Suggested Projects”, pokaże Ci się lista projektów proponowanych na podstawie Twoich wyników Y-DNA.
• Projekty możesz również przeszukać samodzielnie wchodząc w zakładkę „Group Projects / Join a Project”
• By zobaczyć listę projektów, do których się zapisaliśmy i nią zarządzać, wejdź w zakładkę „Group Projects / Manage Group Projects”

10. Przejrzyj wyniki autosomalne pod kątem osób, które mają tę samą haplogrupę

• Otwórz listę krewnych w zakładce „Results & Tools / Autosomal DNA / Matches”
• Po prawej stronie wpisz interesującą Cię haplogrupę.
• Zobaczysz więcej wyników jeśli wpiszesz bardziej ogólną haplogrupę (jak w poniższym przykładzie, R-YP417). Na wyniki załapią się osoby, które mają testy z mniejszą ilością STRów oraz te, których haplogrupa została określona na podstawie wyników autosomalnych.
• Jeśli podasz bardziej szczegółową haplogrupę (np. znaną z wyniku BIG-Y), możliwe, że pojawi się mniej dopasowań.

11. Sprawdź, czy krewni z wyników autosomalnych mają wspólne DNA z Twoimi matchami Y-DNA

• Przejrzyj ich wyniki pod katem haplogrupy
• Przeszukaj wyniki pod kątem konkretnego nazwiska i jego oboczności
  • Jakie są ich haplogrupy Y-DNA? Czy pokrywają się z Twoją?
  • Czy wspólne segmenty pokrywają się ze sobą (występuje trójkowanie)? Użyj do tego przeglądarki chromosomów (zakładka „Results & Tools / Autosomal DNA / Chromosome Browser”)
  • Możesz też poprosić krewnych, by sprawdzili na swoich kontach, ile dokładnie DNA dzielą z konkretnymi osobami
• Jeśli osoba, z którą masz wspólną haplogrupę Y-DNA ma z Tobą również wspólne DNA autosomalne, Wasze połączenie genealogiczne może być bliżej niż myślisz
  • Pamiętaj jednak, że pokrewieństwo może być w więcej niż jednej linii

12. Użyć narzędzia „Advanced Matches”, by znaleźć osoby mające z Tobą dopasowanie na obu testach (Y-DNA i autosomalnym)

• Wybierz opcje, które Ci odpowiadają. W poniższym przykładzie zaznaczono filtrowanie po dopasowaniach na 37 STRach: „Y-DNA37” i wyniku autosomalnym „Family Finder”

13. Przyjrzyj się wynikom Y-DNA, które pojawiły się na FTDNA jako dodatek pod koniec 2023 roku

• Pod koniec 2023 roku Family Tree DNA zaczęło dodawać informacje o wysokopoziomowej haplogrupie Y-DNA dla osób, które zrobiły test autosomalny (Family Finder) lub wgrały swój wynik z MyHeritage. Wyniki te są widoczne także dla innych użytkowników⁵. Przyjrzyj się, które osoby potencjalnie mogą być spokrewnione w linii męskiej – może warto zachęcić ich do zrobienia upgrade’u, by sprawdzić bliższe pokrewieństwo?

14. Zapisz informacje o swojej haplogrupie Y-DNA na GEDmatchu

Spośród osób ze swojej listy wybierz tę, do której chcesz dodać informacje o haplogrupie. Kliknij w ikonkę edycji po prawej stronie:

W sekcji „New Y Haplogroup” wpisz haplogrupę danej osoby. Przy okazji możesz też uzupełnić haplogrupę mtDNA (jedna sekcja niżej).

15. Jeśli używasz WikiTree – również zapisz tam informacje o Y-DNA

• WikiTree to popularny portal do łatwego udostępniania drzew genealogicznych i dodawania ich np. na portalu GEDmatch. Ułatwia to analizy i odnajdywanie wspólnych przodków.

16. Dołącz do mitoYDNA.org

• W niektórych krajach portal ten jest bardziej popularny od YFull (o nim w następnym punkcie)

17. Jeśli masz wynik BIG-Y w Family Tree DNA, pobierz surowe dane i wgraj do YFull

• Może zdarzyć się, że w YFull znajdziesz bliższe dopasowania niż w Family Tree DNA. Będzie tak, jeśli najbliżej spokrewnione z Tobą osoby zrobiły np. test WGS i wgrały wynik do YFull, a nie ma ich w Family Tree DNA.
• YFull w przejrzysty graficznie sposób przedstawia wszystkie gałązki danej haplogrupy (ścieżkę, jakie po kolei subkłady są Twoje).
• Wejdź do sekcji „Results & Tools / BIG Y / Results”
• W prawym rogu kliknij przycisk „Download files”. Pokaże Ci się kilka możliwych plików do pobrania:

• Pobranie pliku VCF (Download VCF) jest bezpłatne i w wielu przypadkach wystarczające do analizy w YFull
• Opcja Buy Raw Data to pobranie pliku w formacie .BAM, za który aktualnie (styczeń 2024r.) płaci się 100$
• Różnica wgrania między plikiem .VCF i .BAM polega na tym, że w przypadku pliku .VCF nie będziemy mieli na YFull dostępu do wyników STR, a w przypadku pliku z rozszerzeniem .BAM tak. Biorąc pod uwagę, że znamy STRy z Family Tree DNA, a na YFull najbardziej zależy nam na porównaniu SNP, dla wielu osób wgranie pliku .VCF będzie w zupełności wystarczające. Oczywiście wybór należy do Was.
• Bezpośredni link do wgrania wyników Y-DNA do portalu YFull znajdziesz tutaj.

18. Poszukaj informacji o swojej haplogrupie w innych źródłach:

• Artykuły naukowe
• Wykłady dr Łukasz Łapińskiego dostępne na YouTube
• Ryszard Derdziński i jego fascynujące odkrycia m.in. o rodzinie Tolkienów (przeczytaj koniecznie jeśli interesuje Cię haplogrupa R1a)
• Jeśli zapisałeś się na projektów swojej haplogrupy na Family Tree DNA, przeszukaj ich pod kątem dodatkowych informacji.

19. Zbieraj informacje o haplogrupie

• Znajdź jedno miejsce, w którym będziesz gromadzić informacje o interesującej Cię haplogrupie / haplogrupach. Przeczytane, szybko umykają. Dzięki temu będzie Ci łatwiej podzielić się odkryciami z rodziną i większa szansa, że krewni również złapią bakcyla i zainteresują się historią 🙂

20. Phylographer

• Użyj narzędzia Migration by SNP do sprawdzenia ścieżki migracji swoich męskich przodków. W sekcji „Migrations / Migration by SNP” wpisz swoją haplogrupę. Jeśli nie jest ona dostępna na portalu Y-Full, podaj wyższą gałązkę.

• Pobaw się tez innymi narzędziami dostępnymi na stronie, np. Migrations by Haplogroup (migracje po bardziej ogólnych haplogrupach) lub Heatmaps (rozmieszczenie geograficzne osób o danej haplogrupie).

21. Zachęć inne osoby do zrobienia testu i upgrade’owania wyników!

• Genealogia genetyczna daje zupełnie nowe możliwości do odkrywania historii naszych rodzin. Opowiedz o nich innym, nie wszyscy wiedzą o genealogicznych testach DNA, co nam dają oraz o tym, że w ostatnich latach stały się one dostępne finansowo⁶.

A jakie są Twoje porady i wskazówki z Y-DNA? Może masz swoje ulubione źródła wiedzy o konkretnej haplogrupie? Podziel się w komentarzu ⤵️

Artykuł powstał na podstawie analiz własnych oraz wykładu Martina McDowella z North of Ireland Family History Society, któremu dziękuję za możliwość współpracy.

1. Tak, kobiety również robią testy Y-DNA, tylko nie sobie 🙂 ↩︎
2. Więcej informacji w moim artykule o Y-DNA w kwartalniku genealogicznym More Maiorum nr 3/2023 (ukaże się wkrótce) ↩︎
3. Badania nad chromosomem Y i ilością jego „SNPków” nadal trwają, więcej informacji: https://www.science.org/doi/10.1126/science.abj6987 ↩︎
4. Zastanawiam się nad polską nazwą dla tego, jakże popularnego w genealogii genetycznej terminu. NBW – Nie-biologiczne wydarzenie? NGZ – Nie-genetyczne zdarzenie? Napiszcie w komentarzach, co o tym myślicie i jakie są Wasze propozycje 🙂 ↩︎
5. W przeciwieństwie do wyników wgranych z 23andMe i Ancestry – tu haplogrupę widzą tylko właściciele kont ↩︎
6. Dla porównania pełne sekwencjonowanie genomu (tzw. WGS) w 2000 roku kosztowało milion dolarów, dziś w czasie promocji potrafi kosztować 150 euro ↩︎